تعارض ساختاری و تأثیر آن در کارکرد سپاه خوارزمشاهی

خوارزمشاهیان با خاستگاه غلامی در روند تکاملی حکومت شان به جذب عناصر نظامی، اما با خاستگاه های متفاوت دست زدند و سعی کردند آنها را به موازات هم با اعمال قدرت از بالا به پایین به خدمت بگیرند. به رغم محدود بودن نهاد سپاه در دورۀ حکومت منطقه ای آنها، تعارضات محدود موجود نیز به شورش های متعدد انجامید که اوج گیری و تبدیل شدن خوارزمشاهیان به قدرتی بزرگ را به تأخیر انداخت. اما طی دورۀ اقتدار این حکومت روند تعارضات ساختاری در این سلسله، تسریع شد. این مقاله درصدد است با بهره گیری آزاد از «نظریۀ تعارض» به روش تحلیلی، تأثیر تعارض ساختاری نهاد سپاه را، که از درون دچار فروپاشی شده بود، تحلیل و تبیین کند. سلطنت محمد خوارزمشاه گرفتار دوگانگی حاکمیت در نهاد دربار و تعارض چندگانه (تعارض سلسله مراتبی، ترکیب جمعیتی، مرکز و ولایت) در نهاد سپاه شده بود و نفوذ فزاینده و قبضۀ تمامیت خواهانه قدرت توسط ترکان قنقلی تحت حمایت ملکۀ مادر، دولت خوارزمشاهی را در ورطۀ انحطاط و فروپاشی قرار داده بود. عدم طراحی تاکتیک های جنگی مناسب، عدم مقاومت منسجم و پایدار در برابر مغولان، و متواری شدن سلطان پیش از رویارویی با وجود دارا بودن چند صد هزار سپاهی، نمودهای عینی این تعارض ساختاری بود.